Əgər sizə bütün kişilərin performativ olduğunu desək, nə olar?

“Performativ kişi” trendi sadəcə hamının gender rollarından azad olmaq istədiyinin başqa bir nümunəsidir.

JAMES FACTORA 

Əgər sizə bütün kişilərin performativ olduğunu desək, nə olar?

“Performativ kişi” trendi sadəcə hamının gender rollarından azad olmaq istədiyinin başqa bir nümunəsidir.

JAMES FACTORA 

Bir neçə həftə əvvəl dostum Denny ilə söhbət edirdim, söhbət son zamanlar sosial şəbəkələrimizi bürümüş “performativ kişi” memlərinə gəldi. Lazımi zarafatları etdik (“Yatağımda performativ kişi yarışması, təcili!” və s.), sonra gülüb başımızı yellədik. Matça içən və dırnaqlarını boyayan kişilərə “performativ” demək mənə həmişə gülünc gəlirdi, amma təbii ki, başqa bir trans insanla söhbət zamanı başa düşdüm ki, niyə bu trend belə gözsüzdürmə yaradır: “Cis insanlar genderin performativ olduğunu anlamağa çox yaxınlaşırlar, amma dərhal geri qayıdıb gender normalarını yenidən möhkəmləndirirlər.”

Belə deyilən “performativ kişi” yeni bir şey deyil. Bu ilin “toksik softboy” və ya “manipulyativ kişi” versiyasıdır. Amma son həftələrdə bu mem zirvəyə çatdı. Nyu-York, Çikaqo, Sietl, hətta Cakartada meta-ironik “performativ kişi yarışmaları” keçirildi. (Daim öz-özümə düşünürəm: bunların hamısı sadəcə hetero insanlar üçün drag yarışları deyilmi? Amma bu, başqa essedə cavablanacaq sualdır.) Performativ kişi – qadınlara xoş görünmək üçün performans göstərən kişilərdir. Silahları? Matça, Clairo vinilləri, Labubu oyuncaqları, boyalı dırnaqlar, tote çantalar, Sally Rooney/Joan Didion/bell hooks (amma yalnız All About Love) kitabları – müasir gənc kişilərin gənc, irəlidə olan qadınlara xoş gəlmək üçün mənimsədikləri nişanələr. Guya bütün bunlar qadını “o, digər kişilərdən fərqlidir” fikri ilə aldatmaq üçündür. O qədər də zorakı deyil. O qədər də şovinist deyil. Arzu obyektinə çevrilmək o qədər də qorxulu deyil.

Mən heteroseksuallıq yollarında təcrübəsizəm (onu heç vaxt yaşamamışam), amma genderin 2020-lərdə mem mədəniyyətində bu qədər böyük rol oynaması məni həqiqətən heyrətləndirir. 2023-cü ilin sonunda Them redaktoru Samantha Allen ilə həmin ilin “genderli memləri” – “qız yeməyi”, “Sassy Male Apocalypse” (Şıltaq Kişi Apokalipsisi) barədə danışırdıq. Mən o vaxt bunu Obama dövründəki “hipster rasizmi” fenomeninə bənzətmişdim: guya “ironiya” adı ilə edilən irqçi zarafatlar. İndi də guya “post-seksist” dövrdə hamını ikili gender kateqoriyalarına salmaq məcburiyyəti görürük. Bəlkə də bu təəccüblü deyil. Trans anlayışı heç vaxt olmadığı qədər mainstream olub, ona görə də “kişilər Marsdan, qadınlar Veneradan” tipli zarafatların ənənəvi gender modelinin silkələnməsinə qarşı şüuraltı reaksiyalar doğurması məntiqlidir.

Bu məsələnin kökünə getmək üçün mən Judith Butler-ə, 1990-cı ildə Gender Trouble (Gender Bəlası) kitabında gender performativliyi nəzəriyyəsini ortaya atan kuir nəzəriyyəçiyə müraciət etdim. Təəssüf ki, onun nümayəndəsi bildirdi ki, “digər öhdəliklər” səbəbindən Butler müsahibədən imtina etməlidirlər. Bundan vacib nə ola bilərdi ki? Amma yaxşı.

Gender Trouble kitabında Butler yazır ki, “gender isim deyil, amma sərbəst atributlar toplusu da deyil.” Əksinə, gender “performativdir,” yəni “çox sərt tənzimləyici çərçivədə təkrarlanan aktlarla zamanla bərkiyərək ‘təbiiliyin’ görüntüsünü yaradır.” Başqa sözlə, Butler “bu yolla doğulmuşam” ideyasına inanmır; əksinə, gender (və cins) davamlı, zorakı norma tətbiqi ilə yaranır. “Kişi” və “qadın” sadəcə simvolik ideyalardır, amma bu xəyalların gücündən qaçmaq olmur.

Sosial şəbəkə dilində “performativ” daha çox “virtue signaling” deməkdir. Mən insanlara “sözü səhv işlətdiniz” demək niyyətində deyiləm, amma “performativ kişi”nin memləşməsinin mənaları ilə maraqlanıram. Mem mədəniyyəti yüzlərlə anti-trans qanunu qədər güclü tənzimləyici qüvvəyə malik deyil, amma Gender Trouble əsərindəki “təkrarın performativlikdə əsas rol oynaması” fikrini yada salmaq maraqlı oldu. Axı memlər də təkrar yolu ilə məna yaratmaqdan başqa nədir? Sağçılar isə mem mədəniyyətini kişi olma anlayışlarını gücləndirmək üçün uğurla istifadə ediblər.

Əlbəttə, “digər kişilərdən fərqli” görünməyə çalışan kişilər haqqında müşahidələrdə müəyyən həqiqət var. Amma “performativ kişi” anlayışı elə bil ki, “qeyri-performativ kişi”nin mövcud olduğunu deyir. Guya toksik softboy-lar performativdir, amma manosfera kişiləri – zorakı, açıq mizoginist kişi modeli təqdim edənlər – “təbiidir.” Bu, əlbəttə ki, akustik gitara çalan və qadınları heyran və ya tərksilah etmək üçün feminist nəzəriyyəni oxumaq iddiasında olan və ya olmayan oğlanlardan daha çox "təbii" bir "kişilik" vəziyyəti kimi mənə təsir etmir. Bu memlər istər-istəməz elə bir təsəvvür yaradır ki, manosferanın kişi modeli kişi olmağın əsas formasıdır, qalan hər şey isə sapıntı və ya farsdır.

2016-cı ildən sonra Trump seçkiləri, #MeToo hərəkatı, Brett Kavanaugh məhkəməsi fonunda bir çox (ağ) hetero qadın başa düşməyə başladı ki, mizoginiya hələ də dominant mədəni qüvvədir. Bunun üzərinə 2015-də eyni cins nikahının leqallaşması, “trans tipping point” və queer görünənliyinin artması da əlavə olunanda, hetero qadınlar başa düşdülər ki, başqa münasibət imkanları da var – amma onlara çıxış yoxdur. Yalnız heteroseksuallığı tamamilə tərk etsələr, bu imkanlara çata bilərlər. Yazıçı Asa Seresin bunu 2019-cu ildə The New Inquiry-də “heteropessimizm” adlandırdı: heteroseksuallıqdan “performativ uzaqlaşmalar,” peşmanlıq, utanma və ümidsizlik şəklində ifadə olunan hal. Bu, adətən kişiləri problemin kökü kimi göstərirdi.

İndi Trump 2.0 dövründəyik, Roe v. Wade ləğv olunmasından üç il keçib, Planned Parenthood, yəni Planlaşdırılmış Valideynlik təşkilatının maliyyəsinin kəsilməsi üçün sağçıların kampaniyaları davam edir. Mizoginiya açıq şəkildə yenidən əsas axına qayıdıb və təbii ki, heterolar da vəziyyətlərindən əvvəlki kimi məyusdurlar. Amma 2020-lərdə trans görünənliyinin artması ilə (əsasən də anti-trans qanunlar və sağçı günah keçisi siyasəti nəticəsində) cis hetero “proqressivlər” gender məsələsini daha da çaşqınlıqla qarşılayırlar.

Heteropessimizm guya “oyaq” (woke) gənclər arasında yayılsa da, əslində çox keçmişə dayanan bir düşüncədir. Rachel Connolly The Guardian-da yazır ki, “Qadınların çirkli corablarını paltaryuyan səbətə qoymayan kişilərlə yaxşı qız dostu olmağa can atması ideyası yaşaya biləcəyimiz münasibətlərə heyrətamiz dərəcədə mühafizəkar baxışdır.” Seresin də qeyd edir ki, heteropessimizm əsl problemlərdən yayındıran bir “anesteziya qüvvəsi” rolunu oynayıb. “Əgər ‘heteroseksuallıq’ mizoginiya üçün qısa yol olarsa, tənqid olunmalı əsl obyekt gözdən itir,” deyə yazır. (Unutmayaq ki, mizoginiya törətmək üçün kişi olmaq şərt deyil: abort hüququnun ləğvində səs verənlərdən biri qadın idi.)

Seresin davam edir: “Heteroseksuallıqdan daim və öncədən məyus olmaq, hetero mədəniyyəti yaxşılığa dəyişdirmə imkanını rədd etməkdir.”

Nə qədər absurd və gülünc olsa da, “performativ kişi” memləri və onların real yarışmaları hetero kişilərin və qadınların daha yaxşı nəyəsə can atdıqlarını göstərir. Amma hələ də köhnədən əl çəkməyə hazır deyillər – ironiya çoxqatlı örtük rolunu oynayır. Mən hetero mədəniyyətin necə yaxşılaşa biləcəyini söyləməyə can atmıram (orada heç vaxt olmamışam). Amma düşünürəm ki, cis hetero insanlar trans insanlardan nəsə öyrənə bilərlər.

Translar zahirdə ziddiyyətli görünə bilən istəklərlə hesablaşmağın və hər halda onların arxasınca getməyin nə olduğunu başa düşürlər. Mənim kişiliyim digərlərininkindən daha performativdir: çox gənc yaşdan non-binary olduğumu bilirdim, amma uzun müddət keçid etsəm, kişi olacağım və bunun pis olacağındanqorxurdum. Sonra, hələ bir az qorxaraq T qəbul etməyə başladım. İllərlə araşdırma mənə dünyanın mənə necə açılacağını öyrədə bilməzdi. Bir neçə il sonra özüm haqqında anlayışım dəyişdi. Daha çox kişi idim, amma monster deyildim, artıq qorxmurdum.

Demək istədiyim odur ki, özünü sonsuz ironiya ilə zəhərləyə bilərsən, amma arzudan heç vaxt qurtula bilməzsən. Heteroseksuallığın “qorxulu” olduğu ideyası bəzi oxucular üçün gülünc gələ bilər, amma hetero insanların vəziyyətinə səmimi şəkildə simpatiya bəsləyirəm. Amma bu vəziyyət gender və heteroseksuallıq barədə sağçıların dəyişməz olduğuna inandırmaq istədiyi ideyaları möhkəmləndirməklə həll olunmayacaq. Tanış ssenarilərə sığınmaq müvəqqəti rahatlıq gətirsə də, hetero insanlar da artıq bu sonluqdan razı deyillər. Əgər köhnədən bezmişiksə, yeni hekayələri yazmaq bizim öhdəmizə düşür. (Bəli, hetero qadınlar, sizə baxıram.)

Bu yazı ilk dəfə ingilis dilində Them platformasında yayımlanıb. 

Powered by Froala Editor