Azərbaycan qanunvericiliyində LGBTQİ+ hüquqları

Bu yazıda Azərbaycan qanunverciliyinin və Azərbaycanın qəbul etdiyi beynəlxalq konvensiyalarda LGBTİQ+ hüquqlarını əhatə etməsi barədə qeydlər yer alır.

Müəllif: Leyla Həsənova

LGBTIQ+lərin dövlət orqanlarına müraciətləri haqqında rəsmi statisika:

ECRI (İrqçilik və Dözümsüzlük Əleyhinə Avropa Komissiyası) 2016-cı il Hesabatında Azərbaycanda LGBTİQ+lər və onların yaşayış şəraiti ilə bağlı rəsmi məlumatların olmaması vurğulayır və hesabatda həmçinin nifrət nitqinə qarşı cinayət işi ilə bağlı təqdim edilmiş statistik məlumatlarda uyğunsuzluqları qeyd edərək Azərbaycana tövsiyə edib ki, Azərbaycan hakimiyyəti “... irqçi, homofob və transfobik cinayətlərə dair hərtərəfli statistika aparsın”.

Lakin təəssüf ki, Azərbaycanda dövlət orqanları tərəfindən LGBTİQ+ məsələləri ilə bağlı statistik məlumatlar bazası yaradılmayıb. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən LGBTİQ+ təşkilatı kimi fəaliyyət göstərən Queerdian müxtəlif orqanlarla, o cümlədən Ombudsman və Mətbuat Şurası ilə əlaqə saxlayaraq əsas beynəlxalq qurumların davamlı tövsiyələrinə baxmayaraq, dövlətin hələ də LGBTİQ+lərlə əlaqəli hadisələr, o cümlədən homo və transfobiyaya əsaslanan cinayətlər haqqında məlumat toplamadığını aşkar edib. Belə ki, Queerdian tərəfindən Azərbaycanda LGBTİQ+ hüquqlarının təşviqi və qorunmasında iştirakını müəyyən etmək və qiymətləndirmək üçün Ombudsman və Mətbuat Şurası da daxil olmaqla doqquz dövlət orqanına ümumilikdə 35 sual göndərib. Ombudsman Aparatının məlumatına görə, 2019-2022-ci illər ərzində “müxtəlif cinsi oriyentasiyalı” şəxslərin hüquqlarının təmin edilməsi və müdafiəsi ilə bağlı ümumilikdə 25 müraciət qeydə alınıb. Bu müraciətlər məhkəmə qərarlarından narazılıq, məhkəmə qərarlarının icra edilməməsi, hüquq-mühafizə orqanlarına müraciətlər, qeyri-obyektiv araşdırmalar, şəxsiyyət vəsiqələrinin verilməsinə köməklik göstərilməsi ilə bağlı olub. Daxili İşlər Nazirliyi cavabında məlumat verməkdən imtina edərək, LGBTİQ+ vətəndaşları ilə bağlı həbslər, o cümlədən polis orqanları tərəfindən onlara qarşı kobud rəftar halları ilə bağlı suallarla bağlı Dövlət Statistika Komitəsinə müraciət etməyi təklif edib. Baş Penitensiar Xidmət və Ədliyyə Nazirliyi və digər qurumlar isə LGBTİQ+ vətəndaşları ilə bağlı sorğu edilən məlumatların Dövlət Statistika Komitəsinin göstərişi ilə statistik təhlil edilən məlumatlara daxil edilmədiyini bildirərək, demək olar ki, oxşar cavablar veriblər. Hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən LGBTİQ+ ilə bağlı məlumatların toplanmasıyla bağlı rəsmi qaydaların (təlimatların) olmaması, onların cavablarında qeyd olunduğu kimi, Dövlət Statistika Komitəsinin Queerdiana ünvanladığı rəsmi cavab məktubunda da öz təsdiqini tapıb. Komitə öz cavabında bildirib ki, “tələb olunan məlumatlar Dövlət Statistika Komitəsinin monitorinq etdiyi göstəricilər siyahısına daxil edilməyib”.

Nifrət Nitqi və Nifrət Cinayəti. Praktikada Nifrət Nitqi və Nifrət Cinayətləri ilə Mübarizə

a) Nifrət Nitqi

Nifrət nitqi Azərbaycan qanunvericiliyində qeyri-müəyyən şəkildə tənzimlənir. Konstitusiya ifadə azadlığını tanımaqla yanaşı, düşmənçiliyi və düşmənçiliyi qızışdıran ad altında nifrət ifadəsini qadağan edir (Konstitusiyanın 47.3-cü maddəsi). Konstitusiyada, o cümlədən digər normativ hüquqi aktlarda sadalanan qorunan əsaslar gender kimliyini və cinsi oriyentasiyanı əhatə etmir. Qeyd etmək lazımdır ki, nifrət nitqi ilə bağlı milli qanunvericilik cinayət, inzibati və mülki qanunlarda da kifayət qədər qeyd olunmur. Cinayət Məcəlləsinin 283-cü maddəsi, o cümlədən “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” Qanunun 13-2-ci maddəsi və “KİV haqqında” Qanunun 14.1.4 və 14.1.9-cu maddələri gender kimliyi və cinsi orientasiya əsaslı ayrı-seçkiliyə və ya cinayət törətməyə aid deyil. Mülki qanun (Mülki Məcəllə) – ümumi hüquq pozuntuları ilə bağlı müddəalar praktikada effektiv icra mexanizmlərinin olmaması səbəbindən effektiv deyil.
b) Nifrət Cinayəti

Azərbaycan Cinayət Məcəlləsində gender kimliyinə və cinsi oriyentasiya ilə əlaqəli motivlərə görə nifrət cinayətləri ağırlaşdırıcı hallar kimi qəbul edilmir. Cinayət Məcəlləsinin 61.1.6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş ağırlaşdırıcı hallar “milli, irqi və ya dini” motivləri əhatə etsə də, gender kimliyi və cinsi oriyentasiya bu siyahıda nəzərdə tutulmayıb. Ona görə də gender kimliyi və cinsi oriyentasiya əsasında törədilən nifrət cinayətləri adi cinayət kimi qəbul edilir.. Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin 283-cü maddəsində milli, irqi, sosial və ya dini zəmində təhrik və alçaldılma cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutsa da, sözügedən müddəa gender kimliyini və cinsi oriyentasiyanı əhatə etmir. Bu aydınlığın olmaması qanunvericilikdə izah olunmayıb və bununla bağlı heç bir presedent hüququ yoxdur. Nəticədə LGBTIQ+ vətəndaşlar cinayət qanununun təminatlarından istifadə edə bilmir. Bundan əlavə, əcnəbilərə qarşı deyil, yalnız vətəndaşlara qarşı ayrı-seçkiliyə təhrik etmək cəzalandırılır.

c) Praktikada Nifrət Nitqi və Nifrət Cinayətləri ilə Mübarizə

QueeRadar-ın 2021-ci il üçün nifrət nitqinin monitorinqi hesabatına əsasən, Azərbaycan mediasında nifrət nitqi ciddi problem olaraq qalır.
Nifrət nitqi ilə mübarizə ilə bağlı qanunvericilikdə aydınlığın olmaması praktikada, 2021-ci ilin yayında sosial media influencer (Sevinc Hüseynova) LGBTIQ+ icmasına, xüsusən də transgenderlərə qarşı nifrət nitqi kampaniyasında müşahidə olunur. Zərərçəkmiş şəxslər hüquq-mühafizə orqanına - Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinə (DTX) cinayət şikayəti veriblər, lakin DTX Cinayət Məcəlləsinin cinsi kimlik və nifrət nitqini qadağan etmədiyini əsas gətirərək işi dayandırıb. Cinsi oriyentasiya və LGBTIQ+ vətəndaşları sosial qrup kimi qəbul edilmir.. Bu günə qədər LGBTİQ+ icmasına qarşı sistematik olaraq nifrət xarakterli çıxışların baş verməsinə baxmayaraq, hüquq-mühafizə orqanları heç vaxt Cinayət Məcəlləsinin 283-cü maddəsini tətbiq etməyib.

2022-ci il fevralın 22-də 24 yaşlı jurnalist və LGBTIQ+ hüquqları müdafiəçisi Əvəz Hafizli qohumu tərəfindən LGBTIQ+fobik motivlərlə qətlə yetirilib. Hücum edən şəxs Cinayət Məcəlləsinin 120.1-ci maddəsi ilə təqsirli bilinərək 9,5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Məhkəmə qətlin ağırlaşdırıcı motivini nəzərə almaqdan imtina edib. Bu cür qərar cinsi oriyentasiya, gender identikliyi və cinsi xüsusiyyətlərin əsaslarının cinayət qanunu müddəalarına açıq şəkildə daxil edilməsini və LGBTİ-fobik motivasiyanın ağırlaşdırıcı hal təşkil etməsini tələb edən müvafiq BMT və Avropa Şurasının standartlarına açıq şəkildə ziddir.

Əmək Huququ

Əmək Məcəlləsində (Maddə 16) ayrı-seçkilik ümumi olaraq qadağan edilsə də, cinsi oriyentasiya və gender kimliyini əhatə edən xüsusi qeyd yoxdur. Doğrudur, Azərbaycan Respublikası Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasını qəbul edib və həmin Konvensiyanın 14-cü maddəsinə, habelə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə əsasən həmin maddənin təfsiri, cinsi oriyentasiya və gender kimliyini də əhatə edir. Müvafiq olaraq, Azərbaycan Respublikası dolayı yolla cinsi oriyentasiya və gender mənsubiyyətini qorunan əsaslardan biri hesab etməlidir. Lakin buna baxmayaraq, LGBTİQ+ əmək hüquqları ilə bağlı ciddi irəliləyiş yoxdur.

Azərbaycanın əmək qanunvericiliyi iş yerində cinsi qısnamanın qadağan olunmasına dair müddəaları özündə əks etdirsə də (Əmək Məcəlləsi, maddə 12), bu müddəalar praktikada tətbiq edilmir. Araşdırmalar və media monitorinqi əsasında əldə olunan məlumatlar LGBTİQ+lərin əmək hüquqlarının davamlı olaraq pozulduğu yönündədir - işçilər cinsi oriyentasiyası bilindikdə dərhal işdən çıxarılıb.

Əsas xidmətlərə çatımlılıq

Queerdianın son sorğu nəticələrinə görə müxtəlif təhsil müəssisələrində LGBTIQ+lərin üzləşdiyi ayrı-seçkilik, zorakılıq və pis rəftar tendensiyası yayğındır. Respondentlərin 62,2%-nin (28 nəfər) bu cür neqativ hallarla qarşılaşdığını nəzərə aldıqda aydın olur ki, məktəblər, universitetlər və digər qurumlar vətəndaş hamısı üçün təhlükəsiz deyil. Bundan əlavə, 35,5% (16 nəfər) təhsil müəssisələri xaric digər dövlət qurumlarında oxşar problemlərlə üzləşdiyini qeyd edib.

LGBTIQ+lər üçün ayrı-seçkilik həyatın digər sahələrini də əhatə edir. Respondentlərin 33,3%-i (15 nəfər) kirayə ev axtararkən və ya bir evdə yaşayarkən ayrı-seçkiliyə məruz qaldığını qeyd edib. Sorğunun nəticələri yerli təşkilatların hesabatlarına uyğundur. 2021-ci ilin İyun ayında lokal vəkillik qrupları hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən həyata keçirilən üç trans qadının kirayədə qaldığı yerdən məcburi çıxarılmasına səbəb olan hadisələri paylaşıb.

Bundan başqa, bərabər faiz (15 nəfər) ayrı-seçkilik, zorakılıq, xidmətdən imtina, keyfiyyətsiz xidmət və səhiyyə işçiləri və sosial işçilər tərəfindən pis rəftarla üzləşib və bu məsələlərin təkcə təhsil və dövlət müəssisələri ilə məhdudlaşmadığını vurğulayıb. Zorakılığın yayılması icmalarda (20% və ya 9 nəfər), iş yerlərində (31,1% və ya 14 nəfər) və dövlət qurumlarında (24,4% və ya 11 nəfər) qeyd edilib ki, bu da problemin geniş əhatə dairəsini və təcili müdaxilələrə ehtiyac olduğunu göstərir. və islahatlar.

Sorğunun nəticələri göstərir ki, respondentlərin yarıdan çoxu (51,1% və ya 23 nəfər) şikayətlərinə məhəl qoyulmayacağından və ya nəticədə əlavə ayrı-seçkiliklə üzləşəcəklərindən qorxaraq hər hansı quruma şikayət verməkdən çəkinir.

İşgəncə və Ləyaqəti Alçaldan Rəftarı da Əhatə Edən Ağır Rəftar

LGBTİQ+lər cinsi oriyentasiya və gender kimliyinə görə tez-tez pis rəftarla, o cümlədən işgəncə və ləyaqəti alçaldan rəftara məruz qalır, hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən özbaşına həbs edilir. Bu pis rəftar növlərinə döyülmə, təhqir, təhqir, saç qırxma və s. daxildir. Qeyd edək ki, polis tərəfindən həbs edilən şəxslər milli qanunvericilikdə heç bir hüquqi əsas olmadan CYBH (cinsi yolla keçən xəstəliklər) üzrə icbari müayinəyə göndərilirlər. 2017-ci ilin sentyabrında baş vermiş böyük polis reydi buna misaldır. Oxşar xarakterli polis reydləri bu səviyyədə olmasa da, sonrakı illərdə də (2019-cu ildə) baş verib.

Rəsmi açıqlamalar təsdiq edir ki, 2017-ci il sentyabrın ortalarında ən azı 83 LGBTİQ+ şəxs həbs edilib, 56 nəfər inzibati həbslə, 18 nəfər isə cərimə olunub. Qeyri-rəsmi mənbələr həbs rəqəmlərinin daha çox olduğunu bildirir (yüzlərlə). Hakimiyyət müdaxiləni küçə fahişəliyi və ya xırda xuliqanlıqda iştirak iddiası ilə əsaslandırdı. Bununla belə, heç kəs COA-nın 524-cü (fahişəliklə məşğul olmaq) maddəsi ilə fahişəliyə görə ittiham olunmayıb və cərimə olunmayıb. Əvəzində, saxlanılanların əksəriyyəti polisin qanuni əmrlərinə tabe olmamaqda ittiham edilib və mühakimə olunub (COA-nın 535-ci maddəsi), nəticədə 20 günə qədər inzibati həbs cəzası verilib.

LGBTİQ+lərin əsassız saxlanması həmişə psixoloji və fiziki zorakılığa səbəb olur, bu zorakılıq polis və həbsxana nəzarətçilərinin homofob münasibəti ilə daha da şiddətlənir. Məhbuslar qida və sanitar şəraiti pis olan, çox insanın olduğu kameralarda saxlanılır, ləyaqəti alçaldan tibbi müayinələrdən, başlarını qırxmaqdan və məcburi tibbi müayinələrdən keçirlər. Bu cür müalicə ilə bağlı heç bir effektiv araşdırma aparılmamışdır.

Təcrübədə saxlanılan LGBTİQ+adətən CYBH-lər üçün razılıq olmadan məcburi tibbi müayinələrə məruz qalırlar, bu isə məhkəmə qərarı tələb edən daxili qanunvericiliyi pozaraq “İctimai Səhiyyə haqqında” Qanunun 28-ci maddəsinin 3-cü bəndini və Mülki Prosessual Məcəllənin 30-cu fəslini pozur. Səlahiyyətlilər bu tibbi müayinələrə icazə verən heç bir məhkəmə qərarı təqdim etməyiblər