"Onların vəhşi tərzləri": Şiə Səfəvilərində qeyri-binarlıq və seksuallıq diskursları

Bu tədqiqat çoxsaylı tarixi mənbələrin məzmun təhlili aparılmaqla ərsəyə gəlib. Mövcud olan Səfəvi cinsi diskursları haqqında tarixi ədəbiyyat və məlumat mənbələri: qərb gündəliklərinin, jurnallarının, hesabatlarının və geniş səyahətnamələrin birləşməsi (məsələn, Chardin; Contarini; Della Valle; Figueroa; Grès; Kaempfer; Katof; Olearius;Sanson; Sherley və s; Tavernier; Tektander...).

Tədqiq olunan səyahətnamələr eramızın 1436-1707-ci illərinə aid olan iyirmi üç cilddən ibarət idi. Buraya fars tarixçilərin hekayələri və məhkəmə hesabatları şəklində yazılar, tibbi mətnlər, şeirlər kimi ədəbi parçalar və nəsr əsərləri (Ağa Camal Xansari; Asəf Rüstəm Əl-hokamə; Qəzvini; Hakim Arzani; Hüseyni; Tonəkaboni; Deilami; Vaez Kaşefi Sabzevari; Vasefi), mövcud olan ədəbiyyat və Səfəvi rəsmləri, artefaktları, memarlıq əsərləri və s. formalarında vizual məlumatların təhlili daxildir. Bu işi aparmaq üçün ilk iki kateqoriya materiallardan istifadə edilmiş və diqqətlə tədqiq edilmişdir. Gender və seksual diskursların bütün istinadları, konnotasiyaları və elementləri təhlil üçün seçilmişdir. Bu seçilmiş parçalar daha sonra nəzərdən keçirilmiş və onlar üzərində müxtəlif mənbələrdən məzmun təhlili aparılmışdır. Səyahətnamələrin bəziləri səyyahların özləri tərəfindən, bəziləri isə yoldaşları tərəfindən yazılmış və ikinci əl təcrübələri hesab edilə bilər. Bəziləri daha çox ictimai-siyasi məlumatlardan ibarət idi, bəziləri isə Səfəvi dövlətinin cəmiyyəti, mədəniyyəti və “adi insanların” yaşayış şəraiti və Səfəvi sarayı haqqında etnoqrafik məlumatlar ilə zəngin idi.

Səyahətnamələrin birindən başqa hamısı kişilər tərəfindən yazıldığından onların qadın məkanlarına əlçatanlığı məhdud idi. Bu, bəzən Səfəvilər dövründə qadınların həyatı ilə bağlı qeyri-dəqiq və ya qərəzli məlumatlarla nəticələnirdi. Bununla belə, qərəz yalnız səyahətçilərin hesabatları ilə məhdudlaşmır və bir çox hallarda məhkəmələr üçün maaşlı yazar olan yerli tarixçilərə şamil edilir. Bütün resursların öz çatışmazlıqları olsa da, mövcud resursların birləşməsi Səfəvilərin gender və seksuallıqla bağlı diskursları barədə bir qədər real, romantikləşdirilməmiş və qeyri-mistik təsəvvürlərə gətirib çıxara bilər.

İctimai Məkanlarda Gender və Seksuallıq

Baxmayaraq ki, seksuallıqla bağlı təsəvvürlər siyasi və dini güc münasibətlərindəki dəyişikliklərdən asılı idi, onlar Səfəvilərin bütün hakimiyyəti dövründə tərəddüd edirdi. Səmimi və açıq-saçıq təmsillər Səfəvi tarixinin əksər hissəsində izlənilə bilərdi. Fahişəxanaların, rəqs və çay evlərinin leqallaşdırılması və vergiyə cəlb edilməsi (məsələn, Chardin; Figueroa; Katof-da geniş məlumat verilmişdir) müqəddəs şəhər sayılan Ərdəbildən başqa bütün şəhərlərdə seksual əyləncələri populyar və əlçatan etdi. Səfəvi şahı, ali hökmdar ölkənin mənəvi gücü və cəmiyyətin lideri, tez-tez əsas müştərilərdən və həvəskarlarından biri və leqallaşdıralaraq vergiyə cəlb edilmiş seks işinin əsas iqtisadi faydalanıcısı idi. Səfəvilər sarayı erkən və orta dövrlərində müxtəlif cinslərdən olan rəqqasların teatrlaşdırılmış seksual və erotik tamaşalar oynadıqları fahişəxanalardan və əyləncə evlərindən yüksək gəlir əldə edirdi. Seksuallığa nəzarət aparatları inkişaf etdikcə, cinsi cinayətlər əsasən dini müddəalara uyğun olaraq mühakimə olunur/cəzalandırılırdı və cinsi cinayətlərə görə cəzalar hökumət və dini orqanlar tərəfindən qərarlaşdırılırdı (Əlvəndi 35-38).

Olearius seks işçilərinin bəzən hakimiyyətdəki kişilər tərəfindən dəstəkləndiyini bildirdi. O, şahidi olub ki, bir qubernator müştəridən maaş almayan seks işçisinin şikayətinə baxıb və onun maaşını almasına əmin olub. Bir çox səyahətçilər cinsi əyləncənin populyarlığına və qonaqların cinsi xidmətlərə müalicə etmələrinə istinad etmişlər (Figueroa 228; Grès 221-222; Olearius 222).

1637-ci ildə Şah Səfi (1629-1642) sarayındakı alman səfiri Olearius xəbər verir ki, Səfəvi farslarında qonaqlara seksual xidmətlər təklif etmək adi adətdir. Qonaq mərasim zamanı cinsi əlaqədə olmaq üçün rəqqaslar və ifaçılar arasından kimisə seçə bilərdi, bundan sonra qonaq ziyafətə qayıdırdı və rəqqasə hər hansı utanc hiss etmədən ifasını davam etdirirdi (Olearius 222). Fahişəxanalar üçün ayrılmış ayrı-ayrı rayon və məhəllələrin olmasına baxmayaraq, seks işçiləri ictimai tədbirlərdə iştirak edirdilər, hətta müqəddəs Məhərrəm ayında keçirilən mərasimlər kimi dini mərasimlərdə maskalanmadan ictimaiyyətə görünürdülər (Figueroa 308-309). Seksuallığı məhdudlaşdırmaq üçün onun diskursiv aspektlərinə nəzarət etmək vacibdir (Fuko). Səfəvilər dövründə seksuallıqdan, erotizmdən, cinsi yolla keçən xəstəliklərdən danışmaq ictimai yerlərdə adi bir iş idi (Chardin Charden's Travelnague, Cild 7, 30). Şardin - İrana səfər etmiş və orada qalmışdır. 1666-1677-ci illər arasında II Şah Abbas (1642-1666) və Şah Süleymanın (1666-1694) hakimiyyəti dövründə xəbər vermişdi ki, insanlar arasında cinsi yolla keçən xəstəliklərdən danışmaq çox yayılmışdır, sanki onlar adi bir “qızdırmadan” danışırlar. 1617-1621-ci illər arasında I Abbasın dövründə (1588-1629) İranda olmuş italyan rəssamı və yazıçısı Pietro Della Valle sarayda cinsi mövzuların açıq-saçıq olması haqqında yazmış və bir əhvalat haqqında bildirmişdir ki, I Abbas (1588-1629) Şahın keçmiş arvadlarından biri ilə evli olan monarxdan həyat yoldaşı ilə intim anlarının təfərrüatlarını bölüşməsini istəyib (Della Valle 256). Sultan Hüseynin (1694-1722) hakimiyyətinin yerli tarixçiləri də Şahın dini möminliyi qədər cinsi gücü ilə də tanındığını və ikisinin bir-birinə zidd olmadığını bildirirdilər (Asef Rostam Al-hokama 201).

Səfəvi rəsmlərində və miniatürlərində (məsələn, Devlin; Welch), eləcə də divar rəsmlərində (Qrube) cinsiyyət və erotizmin vizual təsvirləri də var idi, hansı ki, inşa edilmiş mühitlərin ümumi xüsusiyyəti idi. Ədəbiyyatda, daha geniş İslam Yaxın Şərqində erotik yazılar nəsr və şeir növlərini ehtiva edirdi. Bu ədəbiyyat növlərinin kökləri bəzən İslamdan əvvəl də mövcud olub və onlar hind və fars adət-ənənələrindən təsirlənib (Zeevi 42). Bu ənənələr Səfəvilər dövründə də davam etmişdir.

Səfəvilər dövrünün görkəmli fars şairi Möhtəşəm Kaşani həm qadınlara, həm də kişilərə ünvanlanmış sevgi şeirləri yazmışdır. Onun həm qadın, həm də kişi sevgilisinə olan sevgi münasibətinin avtobioqrafik təsviri Qərb səyahətçilərinin həm qadınların həyatı, həm də cinsi münasibətlərlə bağlı monolit hekayələrinə meydan oxuyur (Losenski). Möhtəşəmin gənc kişi aşiqi ilə münasibəti haqqında hekayəsi “mistik” münasibətlərdə ilahi gözəlliyin ideallaşdırılmasından qaçır və qısqanclıq, şübhə və barışıq kimi “dünyəvi” münasibət problemləri ilə xarakterizə olunur (bax: Losensky 752-756).

Səfəvilər dövründə həkimlər kişi və qadınların seksuallığını və cinsi gücünü artırmaq və məhsuldarlığını artırmaq, (məsələn, Hakim Arzani 290-301, 313-317; Hosseini Tonekaboni Deilami 1202), həmçinin cinsi yolla keçən xəstəlikləri (məsələn, Hakim Arzani) sağaltmaq üçün reseptlər yazırdılar. Erkən Səfəvi tədqiqatçısı və yazıçısı Vasefi (287), Səfəvilər dövrünün lap əvvəlində qadınların cinsi həzzi artırmaq üçün istifadə etdikləri narın Mandraqora toxumu kimi otlar və iksirlər haqqında yazmışdır.

Şah Süleymanın (1666-1694) xüsusi həkimi olan Hüseyni Tonekaboni də həm kişilərə, həm də qadınlara cinsi həzzdə kömək edən bu reseptlər haqqında yazmışdır (Rahimi və başqaları, 167-169). Səfəvi Səyahətnamələrində tibbi diskurslardan və cinsi gücü artıran bu cür iksirlərdən istifadənin populyarlığından da bəhs edilir (Kaempfer 28; Olearius 291). Elgood (253-294) Səfəvi Tibbi Praktikaları kitabında qadın seksuallığı, çoxalma və kontrasepsiya ətrafında tibbi müzakirələr haqqında ətraflı məlumat verir. O, həmçinin qadınların güclənmə və ya şəfa üçün müxtəlif iksirlərdən istifadə etdiyini və bəzən orgazmın güman edilən nevroloji problemlərin müalicəsi üçün təyin edildiyini qeyd edir (Elgood 257). Hakim Arzaninin yazdığı "Təbb-i Əkbəri" kimi tibbi mətnlərin əhəmiyyəti bundadır ki, mətnləri ictimaiyyətə əlçatımlı etmək məqsədilə elmi elitanın dili olan ərəb dilinin əvəzinə, sıravi insanların dili olan fars dilinin seçilməsini üzə çıxarır. Bu dil seçimi həm də Səfəvilər dövrünün elmi əsərlərində yavaş-yavaş üstünlük təşkil edən fars dili kimi milli markerlərin bərpasının və mədəniyətdə dəyişikliklərin göstəricisidir (“Səfəvilər Sülaləsi” İran Ensiklopediyası).

Gender qrupları

Səfəvilər dövründə cəmiyyətdə və dildə gender və seksuallığın müxtəlif formaları qəbul edilmiş və mövcud olmuşdur. “Amrad” (yaşlı kişilərin arzuladığı saqqalsız yeniyetmə oğlanlar) kimi terminlər kuir genderin bəzi müasir özünüifadələrinə oxşar olsa da, tam eyni deyildi. Bu gender kateqoriyaları bəzi Qərb səyahətçilərini şoka salmışdı. Şerli qardaşları kişilərlə “saqqalsız” adlanan gənc oğlanlar arasında eynicinsli münasibətin "heyvancasına" olduğunu qeyd edirdilər (Sherley və başqaları, 52). Figueroa və Asef Rostam Al-hokama qadınlara bənzər ifalar edən və geyinən və yaşlı kişilər tərəfindən arzulanan amrad adlı saqqalsız gənc oğlanlara istinad edirdilər. Səyyahlar öz ikrahlarını ifadə etməkdən və bu əməlləri açıq şəkildə tənqid etməkdən çəkinmirdilər.

Müxənnəs kimi tanınan digər qruplar digər yetkin kişilərin arzu obyekti olmaq istəyən yetkin kişilər idi (Nəcmabadi, “Bığlı Qadınlar və Saqqalsız Kişilər: İran Müasirliyinin Gender və Cinsi Narahatlıqları”). Müxənnəslər tipik qadın geyimləri geyinmək və yaşlandıqca saqqallarını qırxmaqdan imtina etmək kimi bədənə qulluq üsulları ilə öz genderlərini ifadə edirdilər. Bu o demək idi ki, onlar gəncliklərini və "bədirlənmiş ay kimi" üzlərini qoruyub saxlamağı hədəfləyirdilər və ailə qurmaq üçün uyğun olmasalar da, həzz üçün hazırdırlar (Karalius). Farsda və digər Yaxın Şərq kontekstlərində XVI-XIX əsrlər arasında luti kateqoriyası da mövcud idi. Lutilərə atletik sənətçilər və qardaşlıq gildiyalarının üzvləri (fotowwa) aid idi. Kateqoriya təkcə fars tarixi ilə məhdudlaşmır. Moderndən öncəki ərəb dünyasında lutilər də aktiv sodomitlər kimi tanınırdılar və aktiv və ya passiv partnyor, yaxud feminin (El-Rouayheb) olmalarından asılı olmayaraq, digər kişilərlə əlaqədə olurdular. Roscoe və Murray bu cür seksual qavrayışlı maskulin yetkinlərin mövcudluğunun gender-seksuallıq iyerarxiyasını poza biləcəyini müzakirə edirlər. Lutinin İranda meydana gəldiyinə dair fərziyyələr var. Səfəvi xalq alimi Vaez Kaşefi lutilərin (həmçinin cavanmərd adlandırılırdılar) həyat tərzi və etikasını izah etmək üçün Fotowat-nameye Soltani adlı əsər (16-cı əsrdə onilliklər ərzində ərsəyə gəlmiş mətn) yazmışdır. Lakin ərəb həmkarlarından fərqli olaraq, mərkəzi dövlət gücləri tərəfindən lutilərin marginallaşması səbəbindən (Babayan: Mistiklər, Monarxları və Məsihlər: Erkən Müasir İranın Mədəni Landşaftları, 163), Səfəvi lutisinin seksuallığı aydın deyil və təyin etmək çətindir (Zəng 14).

Digər diqqətəlayiq kateqoriya kölələşdirilmiş və cinsiyyət orqanları zədələnmiş bioloji kişilər idi (lemolar), bəzən isə onlar sonradan hansısa cinayətə görə cəza olaraq (Della Valle) zorla axtalanırdılar. Axtalanmadan sonra onlar kişi-qadın ikiliyi arasında mövqe tutan yeni kateqoriyaya yerləşdirildilər. Xədimlər (Khaje adlanırdı) daha sonra qadınlarla sərbəst əlaqə saxlaya bilirdilər (Sanson 177) və bunun üçün onlar hərəmlərxanalara sərbəst girib-çıxmaq üçün mühafizəçilər və qasidlər kimi işə götürülürdülər. Fərqli gender qruplarının mövcudluğuna baxmayaraq, Səfəvilərin cinsiyyət anlayışının dualist olduğuna dair sübutlar var. Oğlan, yoxsa qız dünyaya gətirməyin əhəmiyyəti fərqli idi və uşağın cinsiyyəti doğuşdan dərhal sonra elan edilirdi. Mərhum Səfəvi tarixçisi Əbülhəsən Qəzvininin (118) yazdığına görə, qız uşağının doğulması “bayram edilən hadisə” deyildi. Olearius (293) şahid olub ki, Şah Səfi (1629-1642) hər il ən çox oğlu olan kişiləri mükafatlandırırdı.

Mənbə: Ladan Rahbari, “Their Beastly Manner”: Discourses of Non-Binary Gender and Sexuality in Shi’ite Safavid Persia

Tərcümə etdi: Nərmin Şahbazova